مطالعه تحلیلی تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی در غرب اسلام

(میراث اندلس، میراث افریقیه، میراث مغرب)

فرهنگ و تمدن اسلامی پدیده‌ای تاریخی است و تاریخ پر بار اسلام که سرشار از وقایع و اتفاقات تلخ و شیرین می باشد همیشه مورد توجه و اهمیت دانشمندان و تاریخ نویسان مسلمان و غیر مسلمان قرار گرفته است و به همین منظور تلاش‌ها و کوشش‌های فراوانی صورت گرفته و از سوی اندیشمندان جامعه ی اسلامی و غیر اسلامی آثار مهمی معرفی گردیده است که باعث گسترش و اعتلاء فرهنگ و تمدن اسلامی و شکوفایی تعلیم و تربیت و تمدن اسلامی شده است و بی تردید آقای دکتر شهیدی پاک یکی از این پژوهشگران و اندیشمندانی می باشد که با آثار بی شمار و کتاب های متعدد در زمینه تاریخ و تمدن اسلامی تألیف و خدمات ارزنده‌ای ارائه نموده است.

کتاب مطالعه تحلیلی تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی در غرب اسلامی

(میراث اندلس، میراث افریقیه میراث مغرب)

در این کتاب در مورد حکومت‌ها و دولت‌های حاکم در قرون وسطی در محدودة جغرافیایی مغرب، اندلس و افریقیه پرداخته شده است و شکوه و عظمت و جلال این دولت‌ها و حکومت‌ها در قرون وسطی که از نظر اوروپائیان و مسیحیان نازا بوده، معرفی شده است.

قرون وسطی به عنوان عصر انتقال یاد شده و تأسیس مراکز علم در قیروان تونس و طلیطله و قرطبه و اشبیلیه این شهرها را به عنوان انتقال علوم بین شرق و غرب در قرون وسطی در آورده است شکوفایی تمدن اسلامی و محصولات و شخصیت‌ها و دانشمندان اسلامی حاکی است که قرون وسطی سترون نبود و اهمیت اسلام در خط ارتباطی بین‌الملل شرق و غرب و در خلاقیت و هوشمندی بشر برای تداوم تمدن بشری است در طی دورة قرون وسطی هنر و فرهنگ و تمدن اسلامی خلأ تمدنی اوایل قرون وسطی را پر کرد و تمدن اسلامی در قرن یازدهم در کنار تمدن‌های هند و چین و روم شرقی و حتی فراتر از آنها قرار گرفت. در پرتو تعالیم اسلامی و آموزه های آن دولت های مقتدر بوجود آمدند و دولت های اروپایی را تحت تأثیر خود قرار دادند که آقای دکتر شهیدی پاک توضیحات مفصلی ارائه نموده اند پس در محدوده جغرافیایی مغرب و تمدن غرب اسلامی و حدود آن شهرهای تازه تأسیس و مهم بوجود آمده اند که قرنها مرکز حکومت‌ها و نشر و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است مطالب حائز اهمیت در این کتاب وجود دارد.

مفاهیم و اصطلاحاتی است که درک متون تاریخی را روشن می سازد از جمله نهاد بیمارستانی دمنه علم صیدله و ... که دربارة آن ها در این کتاب اشاره شده است.

نقطة اوج این کتاب وجود دولت های شیعه و سنی است که در این محدوده و در این دوره به قدرت دست پیدا کردند مثل دولت ها محلی اغلبی که با بنای شهر عباسیه و رقاده وضعیت سیاسی جدیدی ایجاد کرد و همچنین با ایجاد تأسیسات عمرانی و شهری، تشکبلات اداری، ناوگان دریایی، دیوان قضا و تأسیسات آبرسانی، پیشرفت فوق العاده‌ای از خود نشان دادند و در علم طب و صیدله نیز چهره‌های معروف، ماندگار شدند همچنین قیروان مرکز انتشار عقاید و معارف اسلامی شد که مشرقی‌ها عهده‌دار انتقال و بازسازی تمدن در قیروان شدند همچنین ظهور دولت ادریسیان و رونق مراکز علمی و فرهنگی و شکوفایی در خصوص کشاورزی و اقتصادی، معماری و صنایع و فنون در عصر ادریسی جزء شاهکارهای این کتاب به شمار می‌رود و نیز دولت‌های فاطمیان مصر ـ زیریان و بنی حماد مراطبین ـ موحدین ـ مرینی و ... که مهم ترین اقدامات این دولت‌ها از نظر فرهنگی، اقتصادی، کشاورزی، تبلیغی مفصلاً مورد برسی قرار گرفته است و با طور کلی این کتاب یکی از مهمترین منابع معرفی دولت‌های غرب اسلامی در قرون وسطی به حساب می آید.

درضمن مهم ترین دورة ادبی اندلس و دوران طلایی شعر اندلس در عهد حکومت بنی عامر بود که در دورة ملوک الطوایف استمرار یافت و شعر اندلسی با حضور مسلمانان در اندلس در دورة فتنه به اوج شکوفایی خود رسید و شعرا و ادبای زیادی در آندلس زندگی می کردند از جمله ابن عبدون اسپانیایی که شعر:

و لیتها اذ فدت عمرا بخارجه فدت علیا بمن شات من البشر

که در مورد علی (ع) سروده است.

تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی در عهد دولت حفصیان در افریقیه قرون وسطی:

جناب آقای دکتر شهیدی در این کتاب به تبیین و معرفی فلسفه آموزش و پروزش در جوامع بشری پرداخته و نقش این امر مهم در توسعه و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی خصوصا از دورة حفصیان ارائه نموده است. آموزش و پروش اسلامی به عنوان بخشی از دولت های اسلامی در کنار هر دولت شکل گرفته و علی رغم تفاوت در نظام آموزشی دارای مشترکات فراوانی است اما در واقع در جهان اسلام به تعداد جوامع و دول دستگاه تعلیم و تربیت خواصی وجود دارد از جمله نظام‌های تعلیم و تعلم نظام آموزشی، عصر دولت حفصیان است، که میراث تمدنی غرب جهان اسلام است که آقای دکتر شهیدی در این کتاب و پژوهش به آن پرداخته است و ابن خلدون نیز که از کارگزاران دولت حفصیان بصره از جمله مهمترین نظریه پرداز مکاتب تعلیم و تربیت محسوب می‌شود که این مکتب در دولت حفصی ظهور کرده و امروزه ابن خلدون یکی از نظریه پردازان کلاسیک تعلیم و تربیت به حساب می‌آید.

تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی در عهد دولت حفصیان در افریقیه قرون وسطی:

در بخشی از این کتاب مراکز و نهادهای آموزشی دوره ی حفصیان معرفی شده است. از جمله مراکزی چون مکتب‌خانه که سنت‌ها و شیوه‌های آموزشی، برنامة درسی، و شرایط معلمان و ثواب اخروی مؤدب کردن کودکان مورد تأکید قرار گرفته است که می‌توان از این مطالب به تأثیر شیوه ی ابن خلدون و تنوع در تعلیم مکتب خانه و موارد دیگر پی برد البته نقد و برسی تمام موارد در کتاب قابل ذکر می باشد.

مرکز دیگری که در این بخش به آن پرداخته شده نهاد آموزشی مسجد می باشد که در جوامع اثر حفصیان معرفی شده است و ارائه گزارش در خصوص علوم مختلف که در مساجد و جوامع آموزشی تدریس می شده است مانند علوم شرعی و علوم وضعیه که در جامع زیتونه تدریس می شد و مسجد جامع زیتونه قدیمی ترین مسجدی که توسط ابن حبحاب 114 هجری بنا شد و در دوران دولت های اغلبی، رستمی، فاطمی، زیری، موحدی، تعمیر و بازسازی صورت گرفت و همواره مورد توجه سیاسی، عبادی، فرهنگی، علمی حاکمان وقت بوده است و جایگاه بلندی در عرصه ی تعلیم و تربیت اسلامی باز کرد.

مضافا بر این که بنا بر تحقیقات برخی خاور شناسان دانشگاه هزار سالة آکسفورد، کمبریج، سوربن پاریس حتی در شکل ساختمان هم متأثر از جوامع اسلامی بوده‌اند و این اهمیت و جایگاه پیشرفت علوم و فنون ،معماری اسلامی و مراکز المی آموزشی که پیشرفت چشمگیری در دول اروپایی آن زمان داشته است را نشان می دهد همچنین از مراکز مهم حفصیه مانند جامع قیروان، قابس، و ... بحث و معرفی شده است.

در ادامه نهاد مدرسه از تاریخ پیدایش آن در جهان اسلام شروع شده و نظام مدریتی و برنامه ی درسی و جوانب دیگر آن برسی شده است از جمله مدارس مهم دوره ی حفصیان مدرسة سلطنتی شماعیه، مدرسة دولتی هواء ـ مدرسة مغربیه و سایر مدارس دیگر معرفی و در خصوص موسس و تاریخ تأسیس و محل تأسیس دوران شکوفایی و شهرت آنها مطالبی ارائه شده است.

در بخش دیگر این کتاب از مراکز دیگری چون زاویه، خانه، بازار که در آنها آموزش صورت می‌گرفت معرفی شده و کتاب خانه و مراکز نشر علوم نیز بیان گردیده است و به طور کلی می توان این کتاب را یکی از بهترین و مهم‌ترین منابع در خصوص تعلیم و تربیت در نهاد آموزش و پرورش دولت حفصیان نام برد هر چند در این کتاب به آموزش در دورة حفصیان پرداخته شده در سایر دولت‌ها و ممالک اسلامی نیز دانش و آموزش و پرورش در رشد و پیشرفت فرهنگ و تمدن اسلامی نقش قابل توجهی داشته است. لذا این کتاب این کتاب با بررسی دقیق و تحلیل علمی نهاد آموزش و پرورش در دورة مذکور را ارائه می‌نماید و همانگونه که در ابتدا مطرح شد قرون وسطی دورة انتقال و شکوفایی غرب اسلامی بود و فعالیت‌های انجام شده در آن دوره دلیل محکم بر این ادعا می‌باشد.

علم طب و صیدله عهد اغالبه

در رأس علوم اغلبی بایستی از علم «طب»، «صیدله» و «داروشناسی» نام برد. در حقیقت طب افریقیه نشأت یافته از دانشمندان و طبیبان ایرانی می‌باشد. شاهد این گفتار، اسحق‌ بن عمران، یوحنا بن ماسویه، استها بن سلیمان یهودی از طبیبان حاذق ایرانی بودند که امرای اغلبی جهت رواج و آموزش علم طب از افراد مذکور یاری خواستند (فصل چهارم، صفحه 47، میراث اندلس و مغرب و افریقیه ـ 1395).

احمد بن جرار و جایگاه او در تاریخ:

وی کتابی در زمینه طب در تاریخ دولت فاطمیان نگاشت (285 ـ 369 هـ.ق) کتاب زادالمسافر و الاعتماد فی‌الادویه ... و نیز کتاب سیاسه الطبیبان، در زمینه طب کودکان می‌باشد (فصل هفتم، صفحه 63).

پزشکی در عصر موحدین:

عبدالواحد مراکشی (1419، ص 219)، وی از خلفای موحدین بود که تنی چند از اطباء ماهر مغرب و آندلس را به دربار خود خواند.

ابن رشد نویسنده کتاب معروف: الکلیات فرالطب، نظریات جالبی در زمینه طب ارائه نموده است؛ از جمله توجه مسلمانان به موسیقی و روند تکامل آن و نیز جنبه‌های هنری و زیبا شناختی موسیقی عنوان کرده است (فصل پانزدهم، صفحه 137).

بنیاد طب اندلسی رازی و ابن‌سینا:

در دوره امویان طب با پیشرفت چشمگیری روبرو گردید. طب اندلسی مانند طب سایر نقاط جهان اسلامی، بنیانی ایرانی دارد که تار و پود آن: رازی، مجوسی و ابن‌سینا می‌باشد (فصل ششم، صفحه 203).

توسعه و نوآوری ابن زهر در اندلس:

عبدالملک بن زهر (557 هـ/1162م) با استفاده از تجربیات قدما خصوصاً جالینوس، دانش پزشکی را با مدون نمودن مشاهدات کلینیکی تکمیل ساخت. التهاب پرده قلب را کشف کرد و تغذیه مصنوعی را مطرح ساخت. کتاب معروف ابن زهر به نام التیسیر فی‌المداوه و التدبیر می‌باشد (فصل ششم، صفحه 204).

زهراوی اندلسی و مؤسس علم جراحی و جایگاه او در تاریخ پزشکی:

ابوالقاسم زهراوی (325هـ/407خ/936 ـ 1016 م) زاده شهر الزهرا بود. وی مؤسس علم جراحی در جهان است و شیوه خاص وی در مورد مشاهده حسی ؟؟؟ بود. کتاب معروف وی: التصریف لمن عجز عن‌التألیف است که در این زمینه نوشته گردیده. وی از جمله کسانی است که در زمینه ساخت وسائل جراحی کمک شایانی نموده است. حتی وی در زمینه اختراع دستگاه چاپ و آلات مربوط به آن از گوتنبرگ آلمانی پیشی داشت (فصل ششم، صفحه 205).

احمد غافقی پزشک داروساز اندلسی:

ابوجعفر غافقی، یکی از معروفترین و پیش قراولان علم پاتولوژی چشمی می‌باشد. وی طبیب و محقق و داروساز بنام صیدلانی بود. وی مجموعه تحقیقات و بررسی‌های عربی و یونانی و رومی را با یکدیگر درآمیخت و آن را کامل نمود (فصل ششم، صفحه 205).

طب اسلامی در عصر مرابطین و موحدین:

طب اسلامی آخرین مرحله پیشرفت و تکامل خود را در اندلس طی نمود. از جمله معروفترین چهره‌های طب اندلس، ابن بیطار، ابن باجه، غافقی، شریف‌ ادرسی و نیز ابوالعباس نباتی در زمینه طب گیاهی اهتمام ورزیدند. در این دوران بود که دربار مرابطین و خلافت موحدین سازمانی خاص بوجود آوردند و اطباء و دانشمندان بسیاری را درخصوص نظارت بر امر طب به استخدام خود درآوردند (فصل هفتم، صفحه 237).

توسعه طب اسلامی در عصر بنی‌الاحمر:

در عصر بنی‌الاحمر شیوه‌های تازه‌ای در امر تهیه درو بعمل آمد. محمدبن فرج القربلیانی (761 هـ)، تحقیقاتی در زمینه جراحی انجام داد و کتابی به نام الاستقصاء تنظیم نمود و نیز ابن‌السراج (730 هـ)، ابن الفراء (685 هـ) از جمله محققین بنام در زمینه علم پزشکی می‌بودند (فصل هشتم، صفحه 259).