تاریخ تشکیلات در اسلام

            تاریخ تشکیلات ، بخش اصلی تاریخ اجتماعی و سیاسی و مهمترین نشانه تغییران اجتماعی و حیات اجتماعی و سیاسی و پیشرفت ملت عاست . ظهور اسلام علاوه بر پیدایش دین جدید در جهان باعث تغییرات اساسی و بنیادین در نظام اداری و نهادها و سازمانهای دولتی در عرصه جهانی است . دیوان سالاری و دولت در سرزمینهای اسلامی ، دارای اصالت بومی و با بنیان دینی اسلامی است توصیه به تنظیم دولتی امور و اهمیت دولت مرکزی ، با تاسیس نخستین دولت شهر در جزیره العرب آغاز شد که در پی آن تا قرن نهم میلادی حدود هزار و پانصد شهر با ویژگیها و بر اساس الگوی آن شهر دولتی که مرکز اولین دولت اسلامی بود ، بوجود آمد. شکل کلاسیک دیوان سالاری اسلامی بیش از هزار سال در نقاط مختلف سرزمینهای اسلامی تجربه شد .

این تجربه موفق که مبتنی بر نهاد خلافت و امامت و سلطنت و در یک مورد بر اساس جمهوری بود ، میراثی از تجارب دیوانسالاری در قرون وسطا در جهان است که موجب شگفتی برخی محققان اروپائی از جمله فرانسیس بیکن انگلیسی بوده است .

          از آغاز قرن سوم هجری ، تولید آثار کلاسیک در تشکیلات اسلامی آغاز شد . در منابع متاخر اسلامی ، از دولت با عنوان مخزن و از " علم دولت " یاد شده است .

          این دانش ها که بیانگر توانائی مسلمانان در اداره تحولات اقتصادی ، نظامی ، سیاسی ، اجتماعی و دینی است بصورت دیوان ها ، سازمان ها ، ادارات و نهادها و مناصب و مشاغل و حرفی است که آنها را اصطلاحا " تشکیلات اسلامی " نامیده اند در این زمینه در باره سازمانهائی که مسلمانان برای اداره جوامع بر پا کردند نوشته ها و اسناد فراوانی وجود دارد که دارای ارزش تمدنی و فرهنگی بسیار بالایی است .

          فرهنگ و تمدن اسلامی از ظرفیت بسیار بالائی در سیر تاریخ تغییرات تشکیلات اسلامی برخوردار است و فضای پژوهشی خوبی را در این زمینه فراهم نموده است .

          در این پژوهش ، بررسی تشکیلات از نخستین دولت اسلامی ( پیامبر اکرم ص ) آغاز شده و سپس به تبیین استمرار قدرت اسلامی و شکل گیری هسته های اولیه دیوانها و نهادهای اداری در عصر راشدین و نیز گسترش دیوان ها در عصر اموی – با حفظ سیر تاریخی – پرداخته شده است .

          پس از فروپاشی خلافت عثمانی و حذف قدرت مرکزی دولت در ایران پس از سقوط دولت صفوی ، نظام اداری صفوی با تغییراتی بوسیله سلسله های محلی و دولت های افشار و زند و قاجار استمرار یافت و تا عصر پهلوی دوم نظام اداری ایران همچنان در چارچوب قدرت سلطنت تنظیم میشد و دستاوردهای اداری غربی که بر اساس نظام جمهوری بوجود آمده بود به شکل واقعی مجال ظهور در ایران و سایر کشورهای اسلامی که دارای نظام سلطنتی بودند ، بدست نیاورد در حالی که بسیاری از دولت ها در عرصه بین المللی ، تشکیلات جدید اداره کشور را با قدرت جمهوری که از دستاوردهای انقلاب کبیر فرانسه بود ، آزموده بودند .

          امید است کتاب حاضر که از نخستین کتابها به زبان فارسی در باره مدخل تشکیلات اسلامی است درآمدی بر تحقیقات گسترده در باره این تشکیلات باشد .(شهیدی پاک ، 1393، 19-22)

محمد رضا شهیدی پاک

قم پنجم اسفند هزاروسیصدوهشتادونه

کتاب حاضر درباره تشکیلات اداری مسلمین از دولت رسول خدا (ص) در مدینه تا انتهای حکومت کلاسیک عثمانی نوشته شده است. در مقدمه کتاب آمده است:

تاریخ تشکیلات بخش اصلی تاریخ اجتماعی و سیاسی و مهم‌ترین نشانه تغییرات اجتماعی و حیات اجتماعی و سیاسی و پیشرفت ملت‌هاست. ظهور اسلام، علاوه بر پیدایش دین جدید در جهان، باعث تغییرات اساسی و بنیادین در نظام اداری و نهادها و سازمان‌های دولتی در عرصه جهانی است. دیوان‌سالاری و دولت در سرزمین‌های اسلامی دارای اصالت بومی و با بنیان دینی اسلامی است.

توصیه به تنظیم دولتی امور و اهمیت دولت مرکزی، با تأسیس نخستین دولت‌شهر در جزیرة العرب آغاز شد که در پی آن تا قرن نهم میلادی حدود 1500 شهر با ویژگی‌ها و بر اساس الگوی آن شهر دولتی که مرکز اولین دولت اسلامی بود، به وجود آمد. شکل کلاسیک دیوان سالاری اسلامی بیش از هزار سال در نقاط مختلف سرزمین‌های اسلامی تجربه شد. این تجربه موفق که مبتنی بر نهاد خلافت و امامت و سلطنت در یک مورد بر اساس جمهوری بود، میراثی از تجارب دیوان‌سالاری در قرون وسطا در جهان است که موجب شگفتی برخی محققان اروپایی از جمله فرانسیس بیکن انگلیسی بوده است.

تأسیس حدود سیصد دولت مستقل و نیمه مستقل با شاخه‌ها و زیر مجموعه‌های گوناگون، به وسیله مسلمانان در دوره اسلامی در جزیرة العرب، ایران، شبه قاره هند، آناتولی، ماوراء النهر، غرب اسلامی، از دولت پیامبر خدا (ص) تا آخرین دوره کلاسیک خلافت اسلامی به وسیله ترک‌های عثمانی تولید حجم عظیمی از معارف اداری را در پی داشته است. (همان نبع ص 19)

درباره دیوان آب قم در این کتاب آمده است: دیوان آب قم قدیمی‌ترین اداره در تشکیلات اسلامی است که تأسیس آن به دوره ساسانی در قم می‌رسد. این اداره تا اواسط ایام غلبه عرب بر قم دایر بوده است.

بسیاری از اصطلاحات که در این اداره به عنوان واژه‌های دیوانی و اداری به کار می‌رفته را خوارزمی در کتاب اداری خود آورده است. برخی از واژه‌های مربوط به این دیوان که مربوط به مکان‌هایی در شهر قم عصر ساسانی است، از این قرار است: مستقه، ناوقه، کسریشت، گوشیه، اگره، اوغرات، سروز، وز، قومش، قورج، کاست افزود، هفته روش.

به نوشته تاریخ قم که گزارش مفصلی از وضعیت آب قم پیش و پس از اسلام و اقدامات آبی دولت آل بویه را آورده است، آب قم دارای دیوان‌های متعدد آب بوده است. این دیوان از عملایت آبی و نظارت بر آن، مالیاتی از صاحبان املاک دریافت می‌کرده است.

به گزارش تاریخ قم، با غلبه جیل و دیلم، دیوان آب قم باطل شد. گزارش تاریخ قم حاکی از نزاع طولانی آب، بین قم و اصفهان بر سر آب تیمره و جریان این آب در کُب رود (قم‌رود) است که با توطئه‌های بسیاری همواره سعی در تخریب کشاورزی قم و از بین بردن رودخانه قم (رودخانه انار) بوده‌اند. (همان منبع ،ص 358)

کتاب زیر به بررسی این تشکیلات در دوره‌ای حدود سیزده قرن می‌پردازد.

فهرست مطالب کتاب به ترتیب زیر است:

کلیات

تشکیلات در جزیرة العرب پیش از اسلام

حکومت پیامبر اسلام حضرت محمد (ص)

نهاد خلافت پس از پیامبر تا سقوط بغداد

نهاد وزارت در تشکیلات اسلامی

سازمان اداری و دیوان‌ها

دیوان‌های اقتصادی در دوره اسلامی

سازمان نظامی مسلمانان یا دیوان جند

دیوان قضا و تشکیلات قضایی

نظام حسبه در تشکیلات اسلامی

نظام شرطه در تشکیلات اسلامی

وظایف دینی (نماز، حج، اوقاف، فتیا و ...)

دیوان‌های آب، دیوان آب قم و مرو

پایان تشکیلات اسلامی

• 
  
• محدود کردن طریق کسب مال 
• تعیین مرزهای ازدیاد آن 
• کنترل و نظارت بر چگونگی مصرف مال

برای نمونه از تشکیلات اسلامی اشاره ای مختصر به یکی از دیوان های مالی میکنیم :

دیوان نفقات اموی

          عملکرد دیوان هزینه ها در عصر عموی حاکی از توسعه کمی و کیفی دیوان است ; زیرا هزینه ها در امور مختلف دسته بندی و ثبت می شد . این دیوان رابطه تنگاتنگ با دیوان جند داشت .

          در دیوان جند مجلس ( دیوان ) نفقات به هزینه های جنگی رسیدگی می کرد و ارتباط با بیت المال داشت . وظیفه دیوان نفقات در زمان خلیفه سلیمان ابن عبدالملک بررسی هزینه های لازم برای سپاه و تشکیلات اداری و خدمات عمومی بود که بیشترین هزینه امویان صرف اموال بیت المال در راه اغراض سیاسی بود . در این باره گزارش های متعددی از خریدن بردگان قبایل و سرداران حضرت امام حسن (ع) بوسیله معاویه وجود دارد .

در باره کتاب

با توجّه به این­که تاریخ تشکیلات، بخش اصلی تاریخ اجتماعی و سیاسی و مهم­ترین نشانه­ی تغییرات و حیات اجتماعی و سیاسی و پیشرفت ملّت­هاست و ظهور اسلام علاوه بر پیدایش دین جدید در جهان باعث تغییرات اساسی و بنیادین در نظام اداری و نهادها و سازمان­های دولتی در عرصه­ی جهانی است و نیز تأسیس حدود سیصد دولت مستقل و نیمه­مستقل با شاخه­ها و زیرمجموعه­های گوناگون توسط مسلمانان در دوره های اسلامی در جزیره­العرب، ایران، شبه قاره هند، آناتولی و ... ، بررسی تاریخ تشکیلات اسلامی دارای ارزش تمدّنی و فرهنگی بسیار بالاییست. در این کتاب، مؤلف با کوشش فراوان و بیان شیوا به معرّفی تشکیلات از نخستین دولت اسلامی یعنی دولت پیامبر(ص) و سپس شکل­گیری هسته­های اوّلیّه­ی نهادهای اداری در عصر راشدین و اموی و نیز خلافت­ها بزرگ امویان اندلس، فاطمیان قاهره و عبّاسیان بغداد و ... با جزئیات کامل و با استناد به حدود دویست منبع معتبر و اصلی معاصر دولت­های اسلامی پرداخته است. از آن­جا که تاریخ تشکیلات از مواد اصلی درسی در گرایش تاریخ و تمدّن ملل اسلامی قرار گرفته است، مطالعه­ی این کتاب برای دانشجویان رشته­ی تاریخ به ویژه گرایش اسلام الزامی و حائز اهمیت است. این کتاب غالب مطالب مورد احتیاج دانشجویان این رشته را پوشش داده و پاسخ­گوی نیاز آنان خواهد بود.